Mantıksız Bir Eylem: Pareto'nun Özel Hayatından Evrensel Güdülere Geçişi

 

Mantıksız Bir Eylem: Pareto'nun Özel Hayatından Evrensel Güdülere Geçişi

Ercan Eren

1. Aşama: Mühendis, Marki ve Hayal Kırıklığı (1848 – 1889)

Vilfredo Pareto'nun hikayesi, matematiksel kesinliğe olan inancın en yüksek olduğu 19. yüzyılın ortalarında, Paris'te sürgündeki İtalyan bir soylunun oğlu olarak başlar. Eğitimini İtalya'da tamamlayan genç Vilfredo, Torino Politeknik Okulu'ndan inşaat mühendisi olarak mezun oldu (1869). Mezuniyet tezi bile, daha sonra iktisatta kullanacağı denge kavramının ilk tohumlarını atan, katı cisimlerin esnekliği üzerineydi.

• Sektör ve Siyaset: Kariyerine demiryolu şirketlerinde ve büyük sanayi kuruluşlarında yönetici olarak devam etti. Bu dönemde koyu bir Klasik Liberal ve serbest ticaret (laissez-faire) savunucusuydu. İtalya'da yükselen korumacılığa, hükümet müdahaleciliğine ve yozlaşmaya karşı sert siyasi eleştiriler yöneltti.
• Rasyonalizmin Sarsılması: Pareto, rasyonel argümanlar ve mantıklı politikaların her zaman galip geleceğine inanıyordu. Ancak, siyasi arenada defalarca yenilgiye uğraması ve İtalyan hükümetinin mantıksız korumacı tarifeleri uygulamaya devam etmesi, onu derinden etkiledi. Bu başarısızlık, yavaş yavaş insan eylemlerinin tamamen rasyonel olamayacağı şüphesini zihnine yerleştirdi. Bu hayal kırıklığı, iktisada geçişini hızlandırdı ve 1889'da markilik unvanını miras alıp aynı yıl ilk evliliğini yaptı.

2. Aşama: Matematiksel İktisatçıdan Ayrılık Dramına (1889 – 1902)

Pareto 41 yaşındayken, kendisinden yaklaşık 20 yaş genç olan, Rus kökenli Venedikli Alessandrina Bakunina ile evlendi. Evlilikleri, onun akademik kariyerinin doruk noktasına ulaştığı döneme denk geldi.

     Lozan'da Devrim: İktisat Teorisine Kalıcı Katkılar

• Kürsü: 1893'te, idolü Léon Walras'ın tavsiyesiyle, İsviçre'deki Lozan Üniversitesi'nde politik İktisat Kürsüsü profesörü oldu. Pareto, burada modern iktisadın temellerini attı:
• Pareto Etkinliği (Pareto Optimality): Kaynak dağılımının, bir kişiyi iyileştirmenin tek yolunun başka birini kötüleştirmek olduğu noktada etkin olduğunu tanımlayan, Refah İktisadı'nın temelini oluşturan kriteri formüle etti.

Ordinal Fayda: Faydanın ölçülebileceği (kardinal) görüşünü terk ederek, tüketicinin yalnızca tercihlerini sıralayabileceği (ordinal) fikrini benimsedi. Bu, bugün mikro iktisat ders kitaplarının temeli olan kayıtsızlık (farksızlık) eğrileri yöntemini doğurdu.

•  

 

 Şok ve Sosyolojiye Yöneliş

Pareto, rasyonel bireylere dayanan matematiksel denge modellerini geliştirirken, 1902 yılında özel hayatında büyük bir darbe aldı:

• Eşi Alessandrina, genç bir hizmetçiyle kaçarak onu terk etti.
• Kişisel Kırılma: Yaşadığı bu kişisel dram, onun siyasi hayal kırıklıklarını pekiştirdi. Eğer en rasyonel görünen insanlar (akademisyenler, sanayiciler) bile siyasi alanda mantıksız davranıyorsa; en yakınındaki insanın, bir Marki'yi ve profesörü, bir hizmetçi için terk etmesi nasıl açıklanabilirdi?
• Entelektüel Sonuç: Pareto, bu olayın ancak mantıksal olmayan (non-logical) eylemler (duygusal "tortular") kategorisine girebileceğine karar verdi. Bu olay, onun iktisadın rasyonel seçimi sınırlarını aşıp, insan davranışının ardındaki içgüdüsel ve duygusal güçleri inceleyen sosyolojiye kesin olarak kaymasına neden olan kişisel katalizördür.

3. Aşama: Jeanne Régis ve Céligny’deki Gözlem Kulesi (1902 – 1923)

Hayatının geri kalanını Lozan'daki kürsüsünden emekli olup (1907) Céligny'deki villasında münzevi bir düzende geçirdi. Bu dönemde hayat arkadaşı Jeanne Régis ona huzurlu bir ortam sağladı.

• Jeanne Régis: Kendisinden yaşça genç, Fransız olan Jeanne Régis, onu terk eden ilk eşinin aksine, Pareto'nun hem duygusal hem de pratik ihtiyaçlarını karşılayan sadık bir destekçi oldu. İtalya yasaları nedeniyle yirmi yıl boyunca yasal evlilik yapamasalar da (ilk eşinden boşanamadığı için), Jeanne Régis ona huzur ve düzen getirdi.
• Villa Angora: Cenevre Gölü kıyısındaki villasını, etrafta koşturan çok sayıdaki Angora kedisi nedeniyle "Villa Angora[1]" olarak adlandırdı. O, burayı adeta bir "gözlem kulesi" gibi kullanıyor, dış dünyadaki siyasi ve sosyal çalkantıları gözlemliyor ve analiz ediyordu.
• Sosyolojik Başyapıtlar: Bu inziva dönemi, onun sosyolojik düşüncesini derinleştirdiği dönemdir.
• Tortular (Residues) ve Türevler (Derivations): İnsan eylemlerinin temelindeki kalıcı, mantıksal olmayan duygusal eğilimleri (Tortular) ve bu eğilimleri rasyonel göstermek için uydurulan ideolojik bahaneleri (Türevler) tanımladı.
• Seçkinler Teorisi: Toplumun daima yönetici bir azınlık (elit) tarafından yönetileceği ve tarihin bu seçkinlerin sürekli yer değiştirmesinden ibaret olduğu Seçkinlerin Dolaşımı teorisini formüle etti. Bu görüşler, rasyonel demokrasinin başarısız olacağına dair şüphelerini derinleştirdi.
• Son Nikah: Sağlığı bozulan Pareto, ölümünden sadece iki ay önce (1923), Jeanne Régis ile yasal engelleri aşıp resmen evlenebildi. Aynı yıl Céligny'de vefat etti.

4. Aşama: Mussolini Etkisi ve Miras

Pareto, hayatının sonuna doğru, sosyolojik fikirlerinin siyasi arenada beklenmedik bir yankı uyandırdığına tanık oldu.

• Mussolini'nin Etkilenmesi: Genç bir siyasetçi ve gazeteci olan Benito Mussolini, özellikle Pareto'nun sosyolojik eserlerini okumuştu. Mussolini, Pareto'nun Seçkinler Teorisi ve kitlelerin mantıksal olmayan eylemler (Tortular) tarafından yönlendirildiği görüşünü, kendi otoriter liderlik ve Faşist rejim ideolojisi için entelektüel bir dayanak olarak kullandı. Pareto'nun kitlelerin rasyonel olmadığını ileri sürmesi, Faşizmin kitle demokrasisini reddetmesini meşrulaştıran bir argüman haline geldi.
• Senatörlük Teklifi: Faşistlerin iktidara gelmesinden (Ekim 1922) sonra, Mussolini hükümeti Pareto'ya, siyasi bir onurlandırma olarak İtalya Senatörlüğü teklifinde bulundu (1923). Pareto bu teklifi kabul etti, ancak kısa süre sonra vefat ettiği için aktif görev yapamadı.
• Tartışmalı Miras: Pareto'nun çalışmaları, bir yandan modern Refah İktisadı'nın ve mikroiktisadın matematiksel temelini atarken, diğer yandan sosyolojik görüşleriyle otoriter rejimlerin entelektüel dayanağı olduğu gerekçesiyle tartışılmaya devam etmektedir.

Kaynakça

• Pareto, Vilfredo. Cours d'Économie Politique (1896-1897).
• Pareto, Vilfredo. Manuel d'Économie Politique (1906). (Pareto Etkinliği ve kayıtsızlık eğrilerinin detaylı işlendiği temel iktisat eseri.)
• Pareto, Vilfredo. Trattato di Sociologia Generale (1916). (Mantıksal olmayan eylemler ve Seçkinler Teorisi'ni içeren sosyolojik başyapıt.)
• Schumpeter, Joseph A. History of Economic Analysis (1954

 

 

 

---

[1] Ankara’nın eski ve batı dillerinde yaygınlaşmış ismidir. Hayvanlara Aktarılması: Ankara (Angora) yöresinden dünyaya yayılan uzun ve ipeksi tüylü hayvanlar (Angora kedisi, Angora tavşanı, Angora/Tiftik Keçisi) ve bu hayvanların yünleri de "Angora" adıyla anılmaya başlamıştır.