Devrimden Ekonometriye Geçiş: Jacob Marschak'ın (1898–1933) Rusya ve Almanya Yılları

 

Devrimden Ekonometriye Geçiş: Jacob Marschak'ın (1898–1933) Rusya ve Almanya Yılları

Ercan Eren

I. Kiev’de Doğan Ateş: Aktivizm ve Entelektüel Kökler

Jacob Marschak, 23 Temmuz 1898'de, Rus İmparatorluğu'nun dinamik ve entelektüel merkezi olan Kiev'de, Yahudi bir kuyumcunun oğlu olarak dünyaya geldi. Erken yaşta tanık olduğu antisemitizm ve sosyal eşitsizlikler, onu hızla siyasete itti. Klasik liseye girmesi engellense de, ticaret lisesi ve ardından Kiev Teknoloji Enstitüsü'ndeki eğitimi, keskin zekâsını ortaya çıkardı.

Öğrencilik yıllarında, Rusya'nın sosyalist bir devrime hazır olmadığına inanan sosyal-demokrat kanat olan Menşevik Partisi'ne katıldı. Bu siyasi tutku, onu henüz 18 yaşındayken Çarlık rejimine karşı faaliyetleri nedeniyle hapis yatmasına yol açtı.

Ancak Marschak'ın Kiev yılları, sadece siyasi çalkantılardan ibaret değildi. Enstitüde derslerine katıldığı iki büyük iktisatçı, gelecekteki kariyerinin temelini atacaktı:

1. Mikhail Tugan-Baranovsky (1865–1919): Sosyal-demokrat görüşlere sahip bu önemli Rus iktisatçının dersleri, Marschak'ın kapitalizm ve kriz teorilerine olan ilgisini derinleştirdi.
2. Evgeny Slutsky (1880–1948): Matematiksel iktisatçı Slutsky, 1915'te yayımlanan ve John Hicks'ten önce modern talep teorisinin (ikame ve gelir etkilerinin ayrıştırılması) temellerini atan makalesiyle bilinir. Marschak'ın onun derslerine katılması, kendisinin daha sonra matematiksel ve ekonometrik yöntemlere olan yönelimini açıklayan kilit bir detaydır.

II. Terek Cumhuriyeti'nde Kısa Süreli İktidar (1918)

1917 Şubat Devrimi'nin ardından Menşevik aktivizmi zirveye çıktı. Henüz 19 yaşındayken, Kuzey Kafkasya'daki kısa ömürlü Terek Sovyet Cumhuriyeti koalisyon hükümetinde Çalışma Bakanı olarak görev aldı (Mart-Temmuz 1918). Marschak, bu erken ve yoğun siyasi tecrübeyi ileride ironik bir şekilde "pediyokrasi" (çocuklar tarafından yönetilen hükümet) olarak nitelendirecekti.

Ancak Bolşeviklerin Ekim Devrimi ile kurduğu yönetimi ele geçirme ve ardından gelen iç savaş, Marschak'ın entelektüel kimliğini kökten değiştirdi. Sosyal-demokrat inançlarına sadık kalan Marschak, Bolşevik rejimini reddetti ve 1919'da diğer Menşevik entelektüeller gibi Rusya'yı terk ederek Batı'ya göç etti.

III. Almanya Yılları (1919–1933): Disipline Geçiş

Marschak'ın 1919'da Almanya'ya göçü, kariyerinde kesin bir kırılma noktası oldu. Artık bir siyasi aktivistten, ekonometrinin geleceğini şekillendirecek disiplinli bir araştırmacıya dönüşüyordu.

• Üniversite ve Doktora: Önce Berlin Üniversitesi'nde Ladislaus von Bortkiewicz'den (Marx'ın dönüşüm problemi üzerine çalışmasıyla tanınan) dersler aldı. Ardından Heidelberg Üniversitesi'ne geçerek 1922'de, Emil Lederer danışmanlığında iktisat alanında doktorasını tamamladı. Bu dönemde Karl Jaspers gibi önemli filozoflardan da felsefe dersleri aldı.
• Sosyalist Hesaplama ve Erken Çalışmalar: Almanya döneminde Marschak'ın Marksist iktisat çevresiyle etkileşimi devam etti. Sosyalist Hesaplama Tartışmasına katılarak teorik birikimini gösterdi. Bu dönemdeki çalışmaları, tekelci kapitalizme eleştiriler ve sosyalist planlama modelleri üzerineydi. Ayrıca "Yeni Orta Sınıf" üzerine yaptığı erken çalışmalar da Almanya'daki sosyal değişimlere olan Marksist-sosyalist bakış açısını yansıtır.
• Kiel Dünya Ekonomisi Enstitüsü (1928–1933): Marschak'ın akademik kariyeri 1928'de prestijli Kiel Dünya Ekonomisi Enstitüsü'ne katılmasıyla hız kazandı. Burada uygulamalı iktisat ve istatistikle daha fazla ilgilenmeye başladı ve bu da onu kaçınılmaz olarak ekonometriye yönlendirdi.

IV. Kaçış ve Yeni Bir Başlangıç

Marschak'ın Almanya'daki yükselişi, 1933'te Nazilerin iktidara gelmesiyle trajik bir şekilde kesintiye uğradı. Yahudi kökenli ve bilinen bir sosyal-demokrat olan Marschak için Almanya'da kalmak mümkün değildi. Hayatını kurtarmak için ülkeyi terk etmek zorunda kaldı ve bu, onu İngiltere'ye mülteci olarak gitmeye yöneltti.

Jacob Marschak, geride bir devrimcinin hırslarını ve savaş sonrası bir entelektüelin belirsizliklerini bıraktı. İngiltere'ye geçişi, onu ekonometri ve karar verme teorisinin küresel lideri yapacak olan Cowles Komisyonu ile tanışmasına ve kariyerinin zirvesine ulaşmasına zemin hazırladı.

---

Kaynakça

• Robert W. Dimand ve Harald Hagemann, “Jacob Marschak 1898–1977: From a Russian Revolutionist to President-Elect of the American Economic Association”, Springer Studies in the History of Economic Thought Russian and Western Economic Thought, 2022, s. 287-306
• Béatrice Cherrier, 2010. "Rationalizing Human Organization in an Uncertain World: Jacob Marschak, from Ukrainian Prisons to Behavioral Science Laboratories," History of Political Economy, Duke University Press, 42(3), 2010, s. 443-467.
• "Marschak, Jacob (1898-1977)." The History of Economic Thought Website.

 

Jacob Marschak'ın Etkilediği, Katkıda Bulunduğu veya Yakın Çalıştığı Nobel Ödüllü İktisatçılar Listesi

Marschak, özellikle ABD'deki Cowles Komisyonu'nun başında iken, modern matematiksel iktisat ve ekonometrinin gelişimi için bir merkez (hub) oluşturdu. Bu merkezden çıkan veya burada Marschak ile çalışan ve daha sonra Nobel Ekonomi Ödülü kazanan isimlerden bazıları şunlardır:

• Kenneth Arrow (Nobel 1972)
• Lawrence Klein (Nobel 1980)
• James Tobin (Nobel 1981)
• Gerard Debreu (Nobel 1983)
• Franco Modigliani (Nobel 1985)
• Trygve Haavelmo (Nobel 1989)
• Milton Friedman (Nobel 1976) – (Cowles’taki entelektüel tartışmaların merkezi figürlerinden)
• Herbert Simon (Nobel 1978) – (Rasyonellik ve karar verme alanında yakın meslektaş)