Colorado’dan Coyoacán’a: Abba Lerner’in Gölge Fiyatları ve Troçki’nin Son İktisat Düellosu

 

Colorado’dan Coyoacán’a: Abba Lerner’in Gölge Fiyatları ve Troçki’nin Son İktisat Düellosu

Ercan Eren

Meksika, Ağustos 1938

Sıcak, tozlu Meksika havası, 1930’ların Colorado’sundan gelen eski Model T arabanın penceresinden içeri süzülüyordu. Direksiyonda, Chicago Üniversitesi’nde iktisat dersleri veren, keskin zekâlı İngiliz iktisatçı Abba Lerner vardı. Yanında eşi Alice. Lerner, Colorado Springs’teki Cowles Komisyonu konferansından ayrılıp bu zorlu yolculuğa çıkarken, elinde sadece bir iktisat tezi değil, dünyayı kurtaracak bir ekonomik formülün taslağı bulunuyordu.

Lerner’ın görevi basitti, ama imkânsızdı: Sosyalizmin geleceğini, yani kendi ve meslektaşı Oskar Lange’nin geliştirdiği Piyasa Sosyalizmi modelini, sürgündeki en büyük devrimci Leon Troçki’ye kabul ettirmek.

Sürgündeki Kışla

Görüşme, Troçki’nin Coyoacán'daki mütevazı, duvarlarla çevrili kışlasında gerçekleşti. Troçki, Stalin’in suikastçılarına karşı sürekli tetikteydi. Lerner, bu anı daha sonra 31 Ağustos 1938’de Lange’ye yazdığı mektupta detaylıca anlatacaktı; Troçki'nin "çok yakışıklı, tartışmada son derece çekici ve hoşgörülü" olduğunu not düşecekti.

Lerner, teorisini açıklamaya başladı:

“Yoldaş Troçki,” dedi Lerner, notlarına yaslanarak. “Sizin de eleştirdiğiniz Stalinist sistemdeki sorun, bürokratik keyfilik ve bilgi eksikliğidir. Onların planlaması rasyonel değil, çünkü fiyat sinyalini tamamen yok ediyorlar.”

Gölge Fiyatlar ve Hesaplama Rasyonelliği

Lerner, Lange’nin de formüle ettiği "gölge fiyatlar" tezini ortaya attı:

“Sosyalist bir ekonomi kurabiliriz. Üretim araçları devlete ait olacak. Ancak Merkezi Kurul, tıpkı kapitalist piyasa gibi davranacak. İşletme yöneticileri, sermayeyi kârlı kullanmaya teşvik edilecek ve fiyatı marjinal maliyete eşitleme (P = MC) kuralına uymak zorunda kalacaklar. Kurul, fiyatları kâğıt üzerinde belirleyecek ve eğer talep arza eşit değilse—aynı piyasa gibi—fiyatı artıracak! Ta ki dengeye ulaşana kadar.”

Bu model, Piyasa Sosyalizmi adıyla, Avusturya Okulundan Ludwig von Mises ve Friedrich Hayek’in sosyalist sistemin rasyonel hesaplama yapamayacağı iddialarına karşı en güçlü yanıttı.

Troçki’nin Şüphesi: NEP’in İronisi

Troçki, Lerner’ı dikkatle dinledi, ancak yüzünde hafif bir ironi vardı. Troçki, bizzat Lenin’den önce NEP’in (Yeni Ekonomik Politika) prensiplerini önermiş, piyasa mekanizmasının geçici bir canlandırma aracı olarak etkinliğini görmüştü. Ancak Troçki için NEP, siyasi ve ideolojik bir geri adımdı.

Troçki, P. H. Clarke’ın da analiz ettiği gibi, meselenin teknik hesaplamadan daha fazlası olduğunu biliyordu.

“Profesör,” diye cevap verdi Troçki, güçlü bir vurguyla. “Sizin matematiksel olarak kusursuz gölge fiyatlarınız var. Ama piyasanın fiyatı, sadece bir sayı değildir. O, milyonlarca insan eyleminin anlık sinyalidir. Sizin ‘deneme-yanılma’ ile taklit etmeye çalıştığınız bu organik bilgi, bir bürokrasi tarafından kopyalanamaz.”

Troçki için en büyük tehlike, NEP döneminde ortaya çıkan ‘Nepmen’(Tüccar ve küçük kapitalistler) ve ‘Kulaklar’ (büyük köylüler) gibi figürlerin, bu piyasa taklidiyle sosyalist sistem içinde yeniden güçlenmesiydi. Lerner’ın sistemi, sosyalizmi rasyonel kılarken, kapitalist toplumsal ilişkileri canlandırma riskini taşıyordu.

Troçki'nin zihninde, bu matematiksel rasyonalitenin, sosyalist idealin politik saflığına ihanet edeceği şüphesi vardı. Görüşme, net bir uzlaşma olmadan sona erdi. Lerner, gelenekler konusunda uzlaşmak ama ideoloji konusunda uzlaşmamak dersini almıştı.

Kaynakça

Lerner, Abba P. (1938, 31 Ağustos). "Letter on Visit to Mexico" ("Meksika Ziyaretine Dair Mektup" (Oskar Lange’ye yazılmıştır). Oskar Lange Arşivleri, Columbia Üniversitesi Nadir Kitap ve El Yazmaları Kütüphanesi.

Clarke, Peter H. (1988). The Keynesian Revolution in the Making, 1924–1936. Oxford University Press. (Sosyalist Hesaplama Tartışması ve Lerner’ın rolü hakkında).

Lange, Oskar. (1936). "On the Economic Theory of Socialism." Review of Economic Studies, 4(1): 53–71. (Lerner'ın Troçki'ye sunduğu teorik çerçeve).