Bir İktisatçının Seyahati: Nassau Senior'ın 1857 Türkiye Günlüğü

 

Bir İktisatçının Seyahati: Nassau Senior'ın 1857 Türkiye Günlüğü

Ercan Eren

I. Gözlemcinin Kimliği: Profesör, Reformcu ve Eleştirmen

Nassau William Senior (1790–1864), 19. yüzyıl İngiltere'sinin en etkili entelektüel simalarından biriydi. Yaşamı boyunca iki temel kimliği öne çıktı:

1. Akademisyen ve İktisatçı: Oxford Üniversitesi'nde (politik) İktisat Kürsüsü ‘nün ilk profesörü olması, ona klasik iktisat teorilerini geliştirme platformunu sağladı. En önemli akademik eseri, sermaye, faiz ve marjinal fayda gibi konulara değindiği "An Outline of the Science of Political Economy"dir (1836). İmsak (abstinence, perhiz) teorisini geliştirdi.
2. Devlet Adamı ve Reformcu: En bilinen pratik başarısı, 1834 tarihli Yoksul Yasası Değişikliğinin hazırlanmasındaki kilit rolüdür. Bu deneyim, Senior'a sadece teorik bilgi değil, aynı zamanda pratik devlet yönetimi ve reform uygulama becerisi kazandırmıştır.

Senior, tüm hayatı boyunca Avrupalı ve İngiliz siyasetçilerle kurduğu yakın ilişkileri detaylı bir şekilde kaydettiği kapsamlı günlükleriyle tanınır. 1857'de Doğu'ya yaptığı seyahat de işte bu gözlemci ve eleştirel ruhun bir uzantısıydı.

II. Seyahatin Arka Planı: Doğu Sorununun Kalbi

Senior'ın 1857'deki seyahati tesadüf değildi. Tüm Avrupa'nın dikkati, kısa süre önce biten Kırım Savaşı (1853-1856) sonrasında Osmanlı İmparatorluğu'nun üzerindeydi. "Doğu Sorunu"nun merkezinde, Osmanlı'nın ekonomik ve siyasi olarak ayakta kalıp kalamayacağı sorusu yatıyordu.

• Tarih: 1857 Sonbaharı.
• Amaç: Hem kişisel gözlem yapmak hem de yakından tanıdığı İngiliz siyasetçilerine içeriden analizler sunmak (gayri resmi danışmanlık görevi).

Senior, akademik bilgisi ve reformcu kimliğiyle, bir Avrupalının gözünden Osmanlı'nın Tanzimat ve Islahat Fermanı (1856) sonrası iddialı reformlarını bizzat yerinde incelemek istiyordu.

III. İstanbul'da Bir Gözlemci: Paşalar ve Gözlemler

Senior, İstanbul'a ulaştığında hızla diplomatik ve siyasi çevrelere dahil oldu. Seyahati boyunca yayımladığı "A Journal Kept in Turkey and Greece..." adlı eserin omurgasını, başkentte yaptığı bu görüşmeler oluşturur:

• Görüştüğü Kişiler: Başta Mithat Paşa gibi yükselen reformcular olmak üzere, Hariciye Nezareti'nden (Dışişleri Bakanlığı) yetkililer ve İstanbul'daki İngiliz, Fransız elçiliklerinden önemli diplomatlar. Ayrıca, Osmanlı ekonomisinin kırılganlığını birinci elden bilecek olan Avrupalı ve yerel tüccarlar ve bankerlerle de sohbetler gerçekleştirdi.
• Gözlem Odağı: Senior, geleneksel bir seyyah gibi kültürel zenginlikten ziyade, ekonomik mekanizmalara odaklandı.

IV. Senior'ın Eleştirel Sesi: Reform Önerileri

Senior'ın günlüklerinden sızan temel analiz, Osmanlı'nın zengin potansiyeline rağmen yanlış ekonomik ilkelere mahkûm olduğu yönündeydi. Eleştirileri ve dolaylı reform önerileri şunlardı:

1. Mülkiyet Hakkı Sorunu: Bir iktisatçı olarak, Osmanlı'nın Miri (Devlet) Toprak sistemini eleştirdi. En önemli önerisi, tarımsal yatırımı teşvik etmek için mutlak ve güvenilir özel mülkiyet haklarının acilen tesis edilmesiydi.
2. Mali Disiplinsizlik: Kırım Savaşı sonrası artan dış borçlar ve istikrarsız para sistemini (kaime) sertçe eleştirdi. Vergilendirmedeki keyfiliğin (Aşar), Batı'dan gelen sermayeyi ürküttüğünü belirtti.
3. Bürokratik Yozlaşma: Tanzimat reformlarının iyi niyetli olduğunu kabul etse de yerel bürokrasinin yolsuzluğu ve yavaşlığı nedeniyle bu reformların halka ulaşamadığını kaydetti.

Senior'ın bu görüşleri, İstanbul'daki diplomatlar aracılığıyla Londra'ya aktarılarak, İngiltere'nin Osmanlı politikalarına yön veren temel Batılı yaklaşımlardan biri haline geldi. O, sadece gezen değil, gördüklerini Batı'nın liberal ekonomik prensipleri süzgecinden geçirerek dönüştürücü bir şekilde raporlayan bir figürdü.

Senior, Osmanlı'dan ayrıldıktan sonra günlüklerini yayımlayarak, dönemin en önemli siyasi ve ekonomik tartışmalarından birine güçlü bir entelektüel katkı sağlamıştır.

Kaynakça

• Senior, Nassau William. A Journal Kept in Turkey and Greece in the Autumn of 1857, and the Beginning of 1858. London: Hurst and Blackett, 1859.
• (Bu eserin Türkçe çevirisi, "Bir Klasik İktisatçı Gözüyle Osmanlı" başlığıyla yayımlanmıştır.)
• Senior, Nassau William. An Outline of the Science of Political Economy. London: W. Clowes and Sons, 1836. (Temel akademik eseri.)