Muhlis Ete’nin (1904-1975) Türkiye-Almanya İlişkilerindeki Kilit Rolü

Ekim 21, 2025

Muhlis Ete’nin (1904-1975) Türkiye-Almanya İlişkilerindeki Kilit Rolü

Ercan Eren

Üniversite lisans ve doktora eğitimini Almanya’da tamamlayan Muhlis Ete’nin, Türkiye-Almanya ilişkilerinde üstlendiği iki kilit rolden söz etmek mümkündür.

I. İlk Kilit Rol: 1933 Üniversite Reformu ve Bilim İnsanı Göçü

Ete'nin ilk kilit rolü 1933 yılında başlamıştır.

Ete, Almanya’daki eğitimini tamamlayıp Türkiye’ye döndükten sonra oradaki öğretmenleri ve arkadaşlarıyla bağlantılarını koparmaz. Sürekli mektuplaşırlar. 1933 yılında Almanya'da Nazi Partisi iktidara gelir. Artan Yahudi ve yabancı düşmanlığı sonucunda birçok bilim insanı ve aydın, ülkeden kaçma yolları aramaya başlar.

Ete’ye mektup yazan akademisyenler, Türkiye’ye gelmek istediklerini belirtip Türkiye Cumhuriyeti'nin kendilerini kabul edip etmeyeceğini sorarlar. Ete durumu dönemin Başbakanı İsmet İnönü’ye anlatarak Türkiye’nin bu insanlardan yararlanabileceğini söyler. İsmet İnönü, Ete'nin önerisini hemen Atatürk’e iletir. Atatürk de bunun çok yararlı olacağını söyleyerek bilim insanlarının hemen getirilmesini ister.

Ete, Almanya’dan kaçmak isteyen, başında İsviçreli Prof. Philipp Schwartz’ın bulunduğu Alman Bilim Adamlarıyla Dayanışma Derneği'nin bir şubesini İstanbul’da kurar. Prof. Schwartz’la ortak hareket etmeleri sonucunda çok geçmeden Hitler faşizminden kaçan bilim insanları teker teker Türkiye’ye gelir. Dünya çapında ünlü iktisat profesörleri Wilhelm Röpke, Dankwart Rüstow, Gerhard Kessler; gelir vergisi sistemimizin mimarı Prof. Fritz Neumark gibi yüzlerce bilim insanı, genç cumhuriyette gerçekleşen üniversite reformuna büyük katkı sağlar. Bilim insanlarına şart koşulan tek şey, bir yıl içinde Türkçe öğrenerek derslerini Türkçe vermeleri olur.

II. İkinci Kilit Rol: Üst Düzey Ekonomik Temaslar ve 1961 Anlaşması'nın Arka Planı

Ete’nin ikinci kilit rolü, 1951 yılında Menderes hükûmetine Ekonomi ve Ticaret Bakanı olarak atanması ile başlamıştır.

Dönemin Almanya Cumhurbaşkanı Theodor Heuss ve Alman Sosyal Piyasa Ekonomisinin çok önemli ismi, ekonomi bakanı Ludwig Erhard ile yakın ilişki içinde idi.

1951'deki İlk Temas: Batı Almanya'nın ticari durumunu incelemek üzere Almanya'ya giden Ekonomi Bakanı Muhlis Ete, Batı Almanya İktisat Bakanı Ludwig Erhard'la görüşürken görüntülenmiştir (6 Aralık 1951). Bu, İşgücü Anlaşması'ndan on yıl önce kurulan erken ve doğrudan temastır.
1957'deki Devam Eden İlişki: Ete’nin, Cumhurbaşkanı Theodor Heuss ile 1957 yılında da bir araya geldiği görülmektedir.
1963'teki Uluslararası Temas: Ete, 1963 yılında (25 Haziran 1962 - 27 Kasım 1963 tarihleri arasında ikinci defa Ticaret Bakanlığı yaparken), Hanover fuarının açılışında Alman Ekonomi Bakanı Ludwig Erhard ve İngiliz siyasetçi Edward Heath ile bir araya gelmiştir.

Muhlis Ete, 30 Ekim 1961 yılında Türkiye-Almanya İşçi Göçü Anlaşması döneminde resmî olarak bakanlık görevinde olmamakla birlikte, anlaşma sürecinin arkasındaki mimarlardan biridir. Ete'nin, dönemin Alman ekonomi ve siyaset liderleri (özellikle Ludwig Erhard. Erhard, 1959 yılında Kiel Şehrinde bulunan Dünya İktisadi Enstitüsünde Ders vermesi ve araştırma yapması için davet etmiştir.) ile 1951'den itibaren sürdürdüğü kişisel ve resmi temaslar, 1961 İşgücü Anlaşması'nın zeminini hazırlayan en kritik diplomatik ve ekonomik altyapıyı oluşturmuştur.

SONUÇ

Ludwig Erhard'ın üniversiteden davet aldığı bilgisini de içeren tüm bu veriler, Muhlis Ete'nin Türkiye-Almanya ilişkilerinde iki tarihsel döneme damga vuran kilit bir köprü figürü olduğunu kanıtlar. Ete, 1933'te Nazilerden kaçan yüzlerce bilim insanını Türkiye'ye getirerek Cumhuriyeti bilimsel olarak güçlendirmiş, ardından 1951'den itibaren Alman ekonomi lideri Ludwig Erhard ile kurduğu yakın ve sürekli temaslar sayesinde, 1961'de başlayan Türkiye'den Almanya'ya işgücü göçünün diplomatik ve ekonomik arka planını hazırlayan en önemli aktör olmuştur.