Siyasi Fırtınaların Ortasında Bir Deha: Evgeny Slutsky'nin İkili Mirası (1880–1948)

 

📖 Siyasi Fırtınaların Ortasında Bir Deha: Evgeny Slutsky'nin İkili Mirası (1880–1948)

Ercan Eren

Evgeny Evgenievich Slutsky'nin hayatı, Rus İmparatorluğu'nun sonu ile Stalinist Sovyetler Birliği'nin katı ideolojik baskısı arasındaki dönemde gelişen bir entelektüel sığınak öyküsüdür. Matematiksel titizliği siyasetin öngörülemezliğiyle harmanlayan Slutsky, modern iktisadın ve istatistiğin temellerine sessiz ama kalıcı bir iz bırakmıştır.

I. Siyasi Alevler ve İlk Kopuş (1899–1911)

Slutsky, 1880 yılında doğduğunda, Rusya İmparatorluğu'nun otoriter yönetiminin son demlerini yaşıyordu. 1899'da Kiev Üniversitesi'ne Fizik ve Matematik okumak üzere girmesi, akademik kariyerinin başlangıcı olacaktı; ancak, ruhu dönemin devrimci öğrenci hareketlerine daha yakındı. Çarlık otokrasisine karşı düzenlenen yasa dışı toplantılara ve öğrenci protestolarına aktif katılımı, genç Slutsky'nin idealist ve radikal eğilimlerini gözler önüne serdi. Siyasi eğilimleri, o dönemin yaygın olan Sosyalist Devrimci ya da Sosyal Demokrat ideolojilere yakın, kökten bir değişim isteyen bir duruşu işaret ediyordu.

Bu siyasi aktivizm, kariyerinin ilk büyük kırılmasını getirdi:

• 1901'de Uzaklaştırma ve Cezai Askerlik: Öğrenci olayları nedeniyle üniversiteden atıldı ve cezai bir yaptırım olarak zorla askerlik hizmetine alındı. Bu, Çarlık rejiminin siyasi muhalif öğrencileri cezalandırma yöntemiydi ve Slutsky bu yaptırımı tamamlamak zorunda kaldı.
• 1902'de Yasak ve Sürgün: Askerlik dönüşü, yeniden karıştığı öğrenci olayları sonucunda bu sefer kalıcı olarak okuldan atıldı ve Rusya İmparatorluğu'ndaki herhangi bir yükseköğretim kurumunda eğitim görmesi tamamen yasaklandı.

Bu yasaklama, Slutsky'yi entelektüel mülteci olmaya zorladı. Zürih'e giderek Makine Mühendisliği okuması, onun matematiksel ve teknik yeteneğini daha da keskinleştirdi. 1905 Devrimi'nin ardından gelen kısmi siyasi yumuşama sayesinde Rusya'ya dönebildi ve odağını iktisat bilimine kaydırarak Kiev Ticaret Enstitüsü'nden 1911'de mezun oldu. Siyasetin onu ilk tercihinden (saf matematik) uzaklaştırması, ilerideki kariyerini ironik bir biçimde şekillendirecekti.

II. Göz Ardı Edilen Deha: Tüketici Teorisine Temel (1915)

Slutsky, 1913'te Kiev Ticaret Enstitüsü'nde öğretim görevlisi olarak akademik yolculuğuna başladı ve 1915'te mikroekonominin temelini sarsacak çalışmasını yayımladı: İtalyanca yayımlanan "Teoria del bilancio del consumatore" (Tüketici Bütçesi Teorisi).

Bu makale, bir malın fiyatındaki değişimin talep üzerindeki etkisini, teorik bir fayda fonksiyonuna ihtiyaç duymadan, ikame etkisi ve gelir etkisi olarak iki gözlemlenebilir bileşene ayıran Slutsky Denklemi'ni ortaya koyuyordu. Bu, klasik iktisada matematiksel kesinlik getiren devrimci bir adımdı.

Ancak savaş koşulları, İtalyanca yayımlanması ve Rusya'daki siyasi karmaşa nedeniyle bu çalışma, Batı akademisi tarafından uzun yıllar göz ardı edildi. Denklem ve önemi, ancak 1930'larda İngiliz iktisatçılar John Hicks ve R.G.D. Allen tarafından bağımsız olarak yeniden keşfedildiğinde uluslararası alanda tanındı ve Slutsky'nin adı modern tüketici teorisine altın harflerle yazıldı.

III. Stalin'den Kaçış: Matematiğin Sığınağı (1926–1948)

1920'lerin sonlarında Sovyetler Birliği'nde Büyük Temizlik (Great Purge) dönemi başlarken, iktisat bilimi hızla Marksist-Leninist ideolojiye tabi kılındı. Slutsky'nin "burjuva" Batı iktisat teorilerine yakın çalışmaları ve ekonomik konjonktür (döngüler) hakkındaki analizleri, onu rejimin gözünde siyasi açıdan şüpheli hale getirdi. Sosyalist ekonomide döngü veya kriz olduğu fikri, ideolojik olarak kabul edilemezdi.

Bu tehlikeli ortam, Slutsky'nin kariyerindeki ikinci ve nihai kopuşu tetikledi: 1926'da Moskova'ya taşındı ve odağını tamamen matematiksel istatistiğe ve olasılık teorisine çevirdi. Bu geçiş, çoğu uzmanın görüşüne göre, Stalinist rejimin ideolojik baskısından ve tasfiyelerden korunmak için bilimin daha güvenli, ideolojiden uzak alanına bir kaçış olarak yorumlanır.

• Güvenli Alan: Meteoroloji ve İstatistik Bürolarında çalıştıktan sonra, kariyerini Steklov Matematik Enstitüsü'nde (1939-1948) sürdürdü. Saf olasılık ve stokastik süreçler, ideolojik baskının nispeten az olduğu, evrensel bilimler olarak görülüyordu.
• İkinci Miras: Bu dönemde, Slutsky-Yule Etkisi üzerine önemli bir çalışma yayımladı. Bu çalışma, rastgele olayların veya şokların (beyaz gürültü), ardı ardına toplanmasıyla doğal olarak periyodik ve döngüsel görünen desenler yaratabileceğini gösterdi. Bu, iktisadi döngülerin dış şoklarla açıklanabileceği fikrinin ilk tohumlarıydı. Ayrıca, limit teoremlerine temel teşkil eden Slutsky Teoremi'ni de bu dönemde yayımladı.

Evgeny Slutsky, hayatının sonunda, siyasi tehlikelerden uzak durmayı başarmış, matematiksel istatistiğin kurucularından biri olarak kabul görmüştü. Onun mirası, mikroekonomideki tüketici davranışının matematiksel temelini atan devrimci çalışması ile, siyasi baskıdan kaçmak için sığındığı olasılık ve stokastik süreçler alanındaki çığır açan keşiflerinin çarpıcı birleşimidir.

---

 

Kaynakça

• Allen, R. G. D. (1936). "Professor Slutsky's Theory of Consumers' Choice." The Review of Economic Studies, 3(2), 120-129.
• Chipman, J. S. ve Lenfant, J. S. (2002) Slutsky's 1915 Article: How It Came to Be Found and Interpreted, History of Political Economy, 34 (3), s. 553–597
• Hicks, J. R.  ve Allen, R.G.D. (1934). "A Reconsideration of the Theory of Value." Economica, 1(1), 52-73.
• Slutsky, E. E. (1915). "Sulla teoria del bilancio del consumatore." Giornale degli economisti e rivista di statistica, 51(3), 1–26. (Orijinal makale).
• Slutsky, E. E. (1927). "The Summation of Random Causes as the Source of Cyclic Processes." Econometrica, 5(2), 105-146 (İngilizce çevirisi)

Ek I: Metodolojik Ayrıntı — Slutsky ve Hicks Tartışması

Slutsky Denkleminin kabul görmesinin ardından, iktisat teorisyenleri denklemin toplam etkiyi ikiye ayırma yöntemine odaklandı. Aslında, aynı sonuca ulaşan ancak farklı varsayımlarla yola çıkan iki ana ayrıştırma yöntemi ortaya çıktı: Slutsky ve Hicks ayrıştırmaları.

Bu ayrım, ikame etkisini ölçerken tüketicinin refahını (faydasını) nasıl "telafi edeceğimiz" sorusuna dayanır:

• Slutsky Yöntemi (Pratik Telafi): Bu yöntemde, fiyatı değişen malın neden olduğu gelir kaybı, tüketicinin eski mal sepetini (fiyat değişiminden önceki mal bileşimi) yeniden satın alabileceği kadar bir gelirle telafi edilir. Slutsky'nin bu yaklaşımı, gözlemlenebilir bütçe kısıtlamalarına dayandığı için ekonometrik analizlerde ve ampirik çalışmalarda büyük bir avantaja sahiptir.
• Hicks Yöntemi (Teorik Telafi): John Hicks'in önerdiği bu yöntemde ise telafi, tüketicinin fiyat değişiminden sonra bile aynı fayda seviyesini (aynı kayıtsızlık eğrisi üzerinde kalmasını) sağlayacak miktarda gelirle yapılır. Bu yaklaşım, fayda sabit tutulduğu için "daha saf" ve teorik olarak daha kesin bir ikame etkisi sunar, ancak fayda (kayıtsızlık eğrileri) gözlemlenemediği için ampirik uygulaması zordur.

Her iki yöntem de ikame etkisinin negatif olduğu sonucuna ulaşır; ancak aralarındaki metodolojik fark, iktisat teorisyenlerinin hangi modelin "gerçek" ikame etkisini daha iyi yakaladığı yönündeki tartışmalarının temelini oluşturmuştur.

---