İki Denklemin Gölgesinde: Heinrich von Stackelberg’in Kısa Yüzyılı

 

📝 İki Denklemin Gölgesinde: Heinrich von Stackelberg’in Kısa Yüzyılı

Ercan Eren

Giriş: Bir Düopol Modelinin Doğuşu (1905–1934)

Heinrich Freiherr von Stackelberg, 1905 yılında Moskova’da, Baltık Almanı aristokrat bir ailenin çocuğu olarak dünyaya geldiğinde, ne kendisinin ne de Avrupa’nın önündeki çalkantılı on yıllardan haberi vardı. O, Düopolün (iki firmanın olduğu piyasa yapısı) dengelerini sonsuza dek değiştirecek zekaya sahipti. Almanya’da büyüdü ve Köln Üniversitesi’nde matematik ile iktisadı harmanlayan parlak bir öğrenci oldu.

Genç Stackelberg’in kafasını meşgul eden soru şuydu: Piyasadaki iki firma, A. Cournot’nun varsaydığı gibi aynı anda karar vermek yerine, biri diğerinin hamlesini beklese ne olurdu? 1934’te tamamladığı meşhur habilitasyon tezi "Marktform und Gleichgewicht" (Piyasa Biçimi ve Denge) ile bu soruya yanıt verdi.

Modeli basitti ama çığır açıcıydı: Bir firma Lider (Leader) olarak piyasaya girer ve üretim miktarını belirler. İkinci firma ise Takipçi (Follower) olur, Lider’in kararını sabit kabul eder ve buna göre kendi kârını maksimize etmeye çalışır. Bu sıralı oyun (sequential game) yaklaşımı, iktisatta oyun teorisinin erken ve parlak bir habercisiydi.

Yükseliş ve Gölge: Führerprinzip ve Dirijizm Altında (1931–1944)

Stackelberg’in akademik dehası, yükselen siyasi karanlıkla kesişti. Henüz Hitler iktidara gelmeden, 1931 yılında Nazi Partisi'ne (NSDAP) ve 1933’te SS’e üye olması, onun akademik yükselişini hızlandırdı. O, 1935’te Freiburg, 1937’de Berlin Üniversitesi’nde prestijli profesörlük koltuklarına oturdu.

Ancak bu dönemde Stackelberg, sadece soyut düopol modelleriyle uğraşmadı. Nazi Almanya’sı ekonomisi, savaş hazırlıkları ve otarşi hedefleri doğrultusunda yüksek derecede dirijist bir yapıya bürünmüştü. Devlet, üretimi, fiyatları ve kaynak tahsisini merkezi olarak yönlendiriyordu (dirijizm). Bu ortam, teorik iktisatçılardan bile uygulamalı ve askeri ekonomiye hizmet eden çalışmalar bekliyordu.

Stackelberg, akademik becerilerini bu dirijist sistemin teknik ihtiyaçlarına yöneltti. 1930'ların sonları ve savaş yıllarında, özellikle Maliyet Teorisi ve Endüstriyel Planlama üzerine derinlemesine çalışmalar yürüttü. Bu çalışmalar, rejimin merkeziyetçi ve rasyonelleştirilmiş savaş ekonomisi için hayati önem taşıyan konulara odaklanıyordu:

• Rasyonel Üretim ve Maliyetler: Stackelberg, karmaşık üretim süreçlerinin maliyetlerini analiz ederek, kaynakların maksimum verimlilikle (ve dolayısıyla savaş çabasına en yüksek katkıyla) nasıl tahsis edilebileceğine dair teorik çerçeveler sundu. Bu, büyük ölçekli devlet kontrolündeki endüstrilerin etkin yönetimi için kritikti.
• Merkezi Planlama İlgi Alanı: Onun "Liderlik" Model’indeki merkezi karar alıcı (Lider Firma), siyasi bağlamda ekonomiyi yönlendiren merkezi bir otoriteyi (yani dirijist devleti) yansıtıyordu. Bu, onun teorik ilgisinin dahi rejimin yönetim felsefesiyle birleşmesine neden oldu.

Böylece Stackelberg, bir yanda iktisadi düşünceye çığır açan bir modelin (Stackelberg Modeli) mimarı olarak anılırken, diğer yanda dirijist bir diktatörlüğün pratik ihtiyaçlarına cevap veren teknik bir zekâ olarak kariyerini sürdürdü. Onun Liderlik Modeli, sıradan bir düopol analizinden öte, siyasi bir metafora dönüştü ve dirijist devletin kararlarını dikte etme rolüyle örtüştü.

Kaçış ve Final: Dengenin Kaybı (1944–1946)

Savaş ilerledikçe, Stackelberg'in rejimle olan ilişkisi karmaşıklaştı. Yakın çevresindeki bazı aristokratlar, Hitler karşıtı direniş hareketleriyle bağlantılıydı. Rejimin vahşeti ve savaşın gidişatı, Stackelberg ’de hayal kırıklığı yarattı. İktisadi düşüncede, merkezi planlamanın karşısında yer alan Ordoliberal akımın temsilcileri (Walter Eucken ve çevresi) ile iletişim kurmaya başladı.

1944 yılında, savaşın bitiminden kısa bir süre önce, İspanya’daki Madrid Üniversitesi'nden gelen bir profesörlük teklifini kabul etti. Bu, hem akademik kariyerini uluslararası alanda sürdürme hem de çöken Nazi rejiminden fiziksel ve ideolojik olarak uzaklaşma çabasıydı.

Madrid’de, akademik çalışmalarına devam etme umuduyla yeni bir hayata başladı. Ancak bu umut kısa sürdü. Stackelberg, 1946 yılında, sadece 40 yaşındayken hayatını kaybetti.

Geride bıraktığı miras, iki denklemin gölgesinde kaldı: Bir yanda, Düopol teorisine çağ atlatan parlak matematiksel denklemler; diğer yanda, hayatını erken yaşta sonlandıran bir rejime olan tartışmalı bağlılığın biyografik denklemi. İktisat, onun adını sıralı oyunların ve stratejik avantajın mimarı olarak anmaya devam ediyor, ancak her Stackelberg Modeli tartışmasında, o karanlık siyasi ilişkinin gölgesi daima beliriyor.

Kaynakça

I. Stackelberg’in Temel Eseri

Stackelberg, H. von. Marktform und Gleichgewicht. Berlin: Julius Springer, 1934.

II. Biyografik ve Eleştirel İncelemeler

Stackelberg'in hayatını, siyasi ilişkilerini (Nazi Partisi/SS üyeliği) ve akademik kariyerini inceleyen akademik çalışmalar:

Konow, E. L. "The Political Economy of Heinrich von Stackelberg”, Economic Inquiry, 1994.

Niehans, J. "Heinrich von Stackelberg: Relinking German Economics to the Mainstream”, Journal of the History of Economic Thought, 4(2), 1992, s.189-208

Schwalbe, U. " Heinrich von Stackelberg (1905-1946), (eds) Gilbert Faccarello; Heinz Dieter Kurz. Handbook on the History of Economic Analysis Volume I: Great Economists Since Petty and Boisguilbert, 2016, s.621-624